शिक्षकको चुनौती, अनुभव र नैतिकता : सही मार्गदर्शक बन्ने संघर्ष

✍️ सुषमा तामाङ

शिक्षण भनेको केवल एक पेशा होइन यो एउटा पवित्र जिम्मेवारी हो, जसले विद्यार्थीको भविष्य निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । शिक्षक केवल ज्ञान दिने साधनमात्र होइनन्, उनीहरू विद्यार्थीको व्यक्तित्व र जीवनका आधार निर्माण गर्ने मार्गदर्शक पनि हुन् । शिक्षकको जिम्मेवारी भनेको विद्यार्थीलाई केवल किताबका पाना बुझाउनु होइन उनीहरूको जीवनको सही दिशा तय गर्न प्रेरित गर्नु, गल्तीहरू सुधार्न सघाउनु र अनुशासन सिकाउनु हो । तर, यो प्रक्रियामा शिक्षकहरूले विभिन्न चुनौतीको सामना गर्नुपरिरहेको छ ।

आजको समयमा शिक्षकहरूले गल्ती औंल्याउने र सुधार्न खोज्ने प्रयासलाई गलत रूपमा बुझ्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ । शिक्षकले विद्यार्थीलाई गाली गर्दा, अनुशासन सिकाउँदा वा कडा कदम चाल्दा, केही विद्यार्थी र अभिभावकले यसलाई नकारात्मक दृष्टिकोणले हेर्ने गर्दछन् तर गाली गर्नु भनेको मानसिक यातना दिनु होइन यो विद्यार्थीलाई सही र गलत छुट्याउन सिकाउने, गल्ती औंल्याएर सुधार्ने एउटा माध्यम हो । शिक्षकको भूमिका भनेकै विद्यार्थीलाई सच्चाइ बुझाउन, उनीहरूको कमजोरीलाई सुधार गर्न र जिम्मेवार नागरिक बनाउन प्रेरित गर्नु हो ।

गल्ती सुधार्न शिक्षकको भूमिका र चुनौती :
गल्ती गर्नु स्वाभाविक हो तर त्यसलाई सुधार्न सिकाउनु शिक्षकको मुख्य जिम्मेवारी हो । उदाहरणका लागि कक्षा १० का विद्यार्थी रविले कक्षामा होहल्ला गरे । शिक्षकले उनलाई कडा शब्दमा सम्झाए, गल्ती स्वीकार्न लगाए र भविष्यमा यस्ता गल्ती नगर्न चेतावनी दिए । यो रविको सुधारका लागि थियो तर रविका अभिभावकले यसलाई शिक्षकको कठोरता र व्यक्तिगत आक्रमण ठाने । यस्तो अवस्थामा शिक्षकहरूले विद्यार्थी र अभिभावकलाई आफ्ना उद्देश्यहरू प्रष्ट्याउनुपर्ने हुन्छ ।

शिक्षकले विद्यार्थीलाई जीवनभर सिक्न, सुधार्न र जिम्मेवारी लिन सिकाउनुपर्छ । नैतिकता भनेको केवल विद्यार्थीलाई सच्चाइको मार्गमा ल्याउनु होइन तर त्यस प्रक्रियामा उनीहरूको भावनालाई पनि ख्याल गर्नु हो । शिक्षकको कर्तव्य भनेकै अनुशासन कायम राख्दै विद्यार्थीलाई सही तरिकाले मार्गदर्शन गर्नु हो ।

गल्ती सुधार्ने क्रममा गाली गरिनु भनेको विद्यार्थीलाई दुश्मन बनाउनु होइन । गाली भनेको उनीहरूको ध्यानाकर्षण गर्ने एउटा माध्यम हो, जसले उनीहरूलाई आफ्नो व्यवहारप्रति गम्भीर बनाउँछ । गाली मानसिक यातना दिने तरिका हुँदै होइन । यो विद्यार्थीलाई सही बाटोमा ल्याउन र उनीहरूको कमजोरी सुधार्न प्रयोग गरिने एक सीमित तरिका हो । शिक्षकले अनुशासन सिकाउँदा, सही मूल्य र नैतिकताबारे सिकाउँदा कहिलेकाहीँ कठोर बन्नुपर्ने हुन्छ ।

शिक्षकको नैतिकता र कर्तव्य :
शिक्षकको नैतिकता भनेको विद्यार्थीप्रति उनीहरूको जिम्मेवारीलाई सन्तुलित र मर्यादित रूपमा पूरा गर्नु हो । शिक्षकले विद्यार्थीको व्यक्तिगत सम्मानलाई ख्याल राख्नुपर्छ र उनीहरूको गल्तीलाई सुधार्ने क्रममा कुनै पनि प्रकारको व्यक्तिगत आक्रमण गर्न हुँदैन । उनीहरूको व्यवहारले विद्यार्थीलाई उत्प्रेरणा दिनुपर्ने हो, मानसिक दबाब होइन ।

ADVERTISEMENT

उदाहरणका लागि कक्षा आठकी शिक्षक माया गुरुआमाले आफ्नो विद्यार्थी सोनामलाई गृहकार्य नगरेको कारण सार्वजनिक रूपमा अपमान गरिन् । यसले सोनामलाई आत्मसम्मानमा चोट पुर्‍यायो र उनी स्कुलमा आउन नै बन्द गरिन् । यो शिक्षकले आफ्ना कर्तव्य र नैतिकताको सीमा नाघेको उदाहरण हो । शिक्षकले आलोचना गर्दा विद्यार्थीको सम्मानलाई ख्याल गर्नुपर्छ । सार्वजनिक अपमानको सट्टा निजी संवादको माध्यम अपनाउनु उचित हुन्छ । शिक्षकले विद्यार्थीलाई जीवनभर सिक्न, सुधार्न र जिम्मेवारी लिन सिकाउनुपर्छ । नैतिकता भनेको केवल विद्यार्थीलाई सच्चाइको मार्गमा ल्याउनु होइन तर त्यस प्रक्रियामा उनीहरूको भावनालाई पनि ख्याल गर्नु हो । शिक्षकको कर्तव्य भनेकै अनुशासन कायम राख्दै विद्यार्थीलाई सही तरिकाले मार्गदर्शन गर्नु हो ।

समाज र शिक्षकप्रति दृष्टिकोण :
समाजले शिक्षण पेशालाई सम्मानजनक मान्ने भए पनि व्यवहारमा शिक्षकहरूप्रति समर्थन कम भएको देखिन्छ । जब शिक्षकले विद्यार्थीको गल्ती औंल्याएर सुधार्न खोज्छन्, समाजले उनीहरूलाई कडा, असंवेदनशील वा पुरानो शैलीका भनी लेबल लगाउने गर्दछ । यस्तो अवस्थामा, शिक्षकले विद्यार्थी र अभिभावकसँग संवाद गर्नुपर्ने हुन्छ । उदाहरणका लागि रमा म्यामले आफ्नो कक्षामा नियमित रूपमा ढिलो आउने विद्यार्थीलाई एकपटक चेतावनी दिइन् । विद्यार्थीले सुधार्ने प्रयास गरेनन्, त्यसपछि रमा म्यामले कठोर कदम चालिन् ।

शिक्षकले गल्ती औंल्याउने, अनुशासन सिकाउने र नैतिकता कायम राख्ने क्रममा कठोर बन्नुपर्ने हुनसक्छ तर यो कठोरता विद्यार्थीको भलाइका लागि हो, कुनै पनि प्रकारको मानसिक यातना दिनका लागि होइन । शिक्षण भनेको केवल किताबी ज्ञान दिनुमात्र नभई जीवन निर्माण गर्ने प्रक्रिया हो ।

अभिभावकहरूले यसलाई शिक्षकको कठोरता ठानेर गुनासो गरे तर दीर्घकालमा, उक्त विद्यार्थीले समयपालन गर्ने बानी सिक्यो र यो सुधार उसको जीवनभर उपयोगी बन्यो । समाजले शिक्षकको कठोरतालाई समर्थन गर्नुपर्ने हो किनकि यस कठोरताको उद्देश्य विद्यार्थीको भलाइ हो । शिक्षकको कठोरता कुनै व्यक्तिगत आक्रमण होइन, यो विद्यार्थीलाई अनुशासन सिकाउने र जीवनका मूल्यहरू बुझाउने माध्यम हो ।

सही मार्गदर्शन र सहकार्यको महत्व :
शिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावकबीच सहकार्य र संवादको वातावरण निर्माण गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ । शिक्षकले आफ्ना उद्देश्यहरू स्पष्ट रूपमा व्यक्त गर्नुपर्छ र विद्यार्थीका अभिभावकसँग नियमित सम्पर्कमा रहनुपर्छ । यसले शिक्षक र अभिभावकबीचको विश्वासलाई बलियो बनाउँछ र शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउँछ । उदाहरणका लागि एकजना शिक्षकले कक्षामा गरेको अनुशासनात्मक कदमलाई विद्यार्थीले गलत बुझेर अभिभावकलाई गुनासो गरे । शिक्षकले तुरुन्तै अभिभावकसँग भेटेर आफ्नो उद्देश्य स्पष्ट पारे । यसले अभिभावकलाई शिक्षकप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण बनाउन मद्दत गर्‍यो । यस्तो सहकार्यले विद्यार्थीको विकासमा ठूलो सहयोग पुग्छ ।

समाधान र सुधारका उपाय :
समाज, विद्यार्थी र शिक्षकबीचको सहकार्यले मात्र शिक्षण प्रक्रियालाई सही दिशा दिन सक्छ । शिक्षकहरूले समयसापेक्ष विधि अपनाउनुपर्छ, विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान बुझ्नुपर्छ र सहनशीलता प्रदर्शन गर्नुपर्छ । अभिभावकहरूले शिक्षकको भूमिकालाई सम्मान गर्नुपर्छ र उनीहरूको कर्तव्यलाई नकारात्मक दृष्टिले होइन, सकारात्मक दृष्टिले हेर्नुपर्छ । शिक्षकले गल्ती औंल्याउने क्रममा विद्यार्थीलाई उत्प्रेरणा दिने र उनीहरूको सुधारमा सघाउने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ । गाली-गलौज गर्ने सट्टा विद्यार्थीलाई अनुशासनको महत्व बुझाउन, संवाद गर्न र उनीहरूलाई सही निर्णय लिन प्रेरित गर्नुपर्ने हुन्छ ।

निष्कर्ष :
शिक्षकको भूमिका केवल ज्ञान दिनेमा सीमित छैन । उनीहरूको जिम्मेवारी भनेको विद्यार्थीको व्यक्तित्व विकास र भविष्य निर्माणमा योगदान पुर्‍याउनु हो । यो प्रक्रिया सरल छैन किनकि शिक्षकले विद्यार्थीको गल्ती सुधार्ने क्रममा विभिन्न चुनौतीको सामना गर्नुपर्छ । समाजले शिक्षकको भूमिका र उद्देश्यलाई सकारात्मक रूपमा हेर्नुपर्छ । शिक्षकले गल्ती औंल्याउने, अनुशासन सिकाउने र नैतिकता कायम राख्ने क्रममा कठोर बन्नुपर्ने हुनसक्छ तर यो कठोरता विद्यार्थीको भलाइका लागि हो, कुनै पनि प्रकारको मानसिक यातना दिनका लागि होइन । शिक्षण भनेको केवल किताबी ज्ञान दिनुमात्र नभई जीवन निर्माण गर्ने प्रक्रिया हो । त्यसैले शिक्षक, विद्यार्थी, समाजबीच विश्वास, संवाद र सहकार्यले मात्र शिक्षणलाई प्रभावकारी बनाउँदै भविष्य निर्माण गर्न सकिन्छ । शिक्षक भनेका केवल ज्ञानका प्रदायक होइनन्, उनीहरू भविष्य निर्माण गर्ने मार्गदर्शक हुन् । उनीहरूको कर्तव्य र नैतिकता सही रूपमा बुझेर सम्मान गर्नुपर्छ ताकि विद्यार्थीहरूले आफ्नो जीवनलाई सही मार्गमा लैजान सकुन् ।