दुर्गमकाे पत्रकारिता र सञ्चार

नेपालका दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारलाई प्रायः बाह्य दृष्टिकोणबाट अन्जान र अनदेखा गरिन्छ । तर, यी पत्रकारहरूका संघर्ष र काम देशको सम्पूर्ण पत्रकारिता क्षेत्रमा अनकन्टार योगदान पुर्याउने पनि छन् । दुर्गम क्षेत्र भनेको केवल भौगोलिक रूपमा मात्र नभएर त्यहाँको सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक संरचनाले पनि पत्रकारितामा एक पृथक चुनौतीहरू प्रस्तुत गर्छ । दुर्गमका पत्रकारले प्रायः अरूका भन्दा कठिन परिश्रम र संघर्ष गरिरहेका हुन्छन्, जसका कारण उनीहरूको काम सामान्यतया अन्य पत्रकारिताका क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरूसँग तुलना गर्न सकिँदैन । यहाँ दुर्गमका पत्रकारहरू र सञ्चारका पक्षलाई समेटेर, यसका चुनौती र सम्भावनाहरूको बारेमा चित्रण गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

नेपालको दुर्गम जिल्लाहरू, जहाँ यातायात र अन्य आधारभूत सुविधाहरूको अभाव छ, त्यहाँका पत्रकारहरूको काम गर्ने अवस्था प्रायः कठिन र जोखिमपूर्ण हुन्छ । यी क्षेत्रमा पत्रकारिता भनेको केवल समाचार लेख्ने कुरा मात्र होइन, यहाँको समाजको वास्तविकता, समस्याहरू र उनीहरूको आवाजलाई मञ्चमा पुर्याउने एक गम्भीर जिम्मेवारी हो । दुर्गम क्षेत्रमा पत्रकारहरूको काम गर्नको लागि विशेष गुण र इमानदारीको आवश्यकता पर्छ ।

दुर्गमका पत्रकार यस प्रकारका सीमित साधनको माध्यमबाट आफ्नो काम गर्दैछन् र तिनीहरूको आवाज बाह्य मञ्चमा समावेश गराउनु मुख्य चुनौती बनिरहेको छ ।

सञ्चारका आधारभूत साधनहरू र सूचना प्रवाहको लागि दुर्गमका पत्रकारले कुनै जटिल प्रविधि वा मिडिया साधनको उपयोग गर्न सक्दैनन् । अधिकांश दुर्गम स्थानहरूमा इन्टरनेट सेवा उपलब्ध छैन, मोबाइल नेटवर्कको पहुँच कम छ, र समाचारहरूको आदानप्रदानमा ढिलाइको समस्या आम कुरा हो । त्यस कारण, पत्रकारहरूले समाचार सङ्कलन गर्दा विशेष गरेर सडक मार्ग र अन्य स्थानिक विधिहरूमा भरोसा गर्नुपर्छ । यी चुनौतीहरूले दुर्गमका पत्रकारलाई मात्र थकित पार्दैन, तर उनीहरूको कामलाई पनि प्रभावकारी बनाउनमा ठूलो अवरोध सिर्जना गर्छ।

दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारको अर्को ठूलो चुनौती भनेको सूचना प्रवाहको अभाव हो । सरकारी समाचार, गैरसरकारी संगठनहरूका योजनाहरू र सामाजिक घटनाक्रमहरू प्रायः दुर्गम क्षेत्रसम्म पुग्न ढिलाइ हुन्छ । अधिकांश समाचारका श्रोत एवं जानकारी केन्द्रीय मिडियाद्वारा लिइन्छ र त्यहाँका नागरिकहरूको समस्या उपेक्षित रहने सम्भावना बढी हुन्छ ।

अधिकांश कक्षको संवादका रूपमा पाइने समाचार पत्रकारले स्थानीय रेडियो, पत्रिका र सामुदायिक मिडियाबाट मात्र सञ्चार गर्न सक्छन् । दुर्गमका पत्रकार यस प्रकारका सीमित साधनको माध्यमबाट आफ्नो काम गर्दैछन् र तिनीहरूको आवाज बाह्य मञ्चमा समावेश गराउनु मुख्य चुनौती बनिरहेको छ ।

दुर्गम क्षेत्रमा रहेका पत्रकारले सामाजिक र सांस्कृतिक संरचनाका कारण विभिन्न अतिरिक्त दबाब र चुनौतीको सामना गर्नुपर्छ ।

नेपालका धेरै दुर्गम क्षेत्रमा पितृसत्तात्मक र परम्परागत सोच अझै प्रचलित छ । यसका कारण, महिला पत्रकारको संख्या निकै कम छ र महिला पत्रकारले आफूलाई व्यावसायिक रूपमा स्थापित गर्न निकै कठिनाइ भोग्नुपर्छ ।

ADVERTISEMENT

त्यसैगरी, केही स्थानमा पत्रकारले आफ्ना समाचारहरूलाई प्रस्तुत गर्दा स्थानीय नेताहरू र समाजका प्रभावशाली व्यक्तिहरूबाट दबाब र धम्कीको सामना गर्नुपर्छ । पत्रकारिता भन्नाले निष्पक्षता र सत्यताको अन्वेषण हुनुपर्छ, तर समाजका उच्च वर्ग र शक्तिशाली व्यक्तिहरूको दबाबले यो कार्य पनी कठिन बनाउँछ ।

समाजको सन्देश र समाचारलाई छिटो र प्रभावकारी रूपमा पुर्‍याउनका लागि अनलाइन मिडिया, सामाजिक मिडिया र डिजिटल प्लेटफर्महरू धेरै प्रभावकारी भएका छन् ।

नेपालका दुर्गम क्षेत्रका पत्रकार प्रायः राजनीतिक दबाबको सिकार पनि हुन्छन् । विभिन्न दलका प्रतिनिधिहरू र स्थानीय नेताहरूको दबाबले पत्रकारिताको स्वतन्त्रता खतरा पर्ने अवस्था आउँछ। यसले गर्दा समाचारहरूको सत्यता र निष्पक्षतामा प्रश्न उठ्न सक्छ। पत्रकार, जसले समाजका विभिन्न पक्ष र विचारलाई उजागर गर्नुपर्ने जिम्मेवारी बोकेका छन्, प्रायः यी दबाबको कारणले आफ्नो कामलाई इमानदारीपूर्वक र निष्पक्ष रूपमा गर्न सक्दैनन्।

दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारको स्थिति र काममा अनेकौं चुनौतीहरू भए तापनि, यस क्षेत्रमा एउटा ठूलो संभावना र अवसर पनि रहेको छ । विशेष गरेर, डिजिटल मिडियाको पहुँच र प्रवृत्तिले दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारलाई नयाँ माध्यम र उपकरणहरूको प्रयोग गर्नको लागि प्रोत्साहन दिएको छ । इन्टरनेट र मोबाइल प्रविधिको प्रयोगले जानकारीको वितरण र समाचारको साझा गर्ने प्रक्रिया सस्तो र छिटो बनाएको छ । समाजको सन्देश र समाचारलाई छिटो र प्रभावकारी रूपमा पुर्‍याउनका लागि अनलाइन मिडिया, सामाजिक मिडिया र डिजिटल प्लेटफर्महरू धेरै प्रभावकारी भएका छन् । यसले दुर्गमका पत्रकारलाई आफ्नो आवाज न केवल स्थानीय स्तरमा, बरु राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पुर्‍याउनका लागि एक अवसर प्रदान गर्दछ ।

दुर्गम पत्रकारको संघर्ष र योगदान

नेपालका दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारहरूले गरेका संघर्ष र परिश्रमलाई हेर्दा, उनीहरूको योगदानलाई अझ बढी महत्व दिनुपर्ने आवश्यकता छ। यी पत्रकारहरूले केवल समाचार संकलन र प्रसारण गर्न मात्र काम गर्दैनन्, उनीहरूले समाजमा रहेका वास्तविक समस्याहरूको उजागर गर्न र त्यसको समाधानको खोजी गर्न योगदान पुर्याउँछन् ।

उनीहरुको काम मात्र कठिन र चुनौतीपूर्ण छैन, तर यो समाजका हक र अधिकारको रक्षा गर्ने एक महत्त्वपूर्ण पहल पनि हो । आगामी दिनहरूमा दुर्गम क्षेत्रका पत्रकारलाई अझ सशक्त बनाउने, प्रशिक्षित गर्ने र उनीहरुको कामको मूल्याङ्कन गर्ने कार्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

(लेखक विश्वकर्मा करिव एक दशकदेखि नेपाली पत्रकारिता क्षेत्रमा क्रियाशील हुनुहुन्छ) ।